پیش‌بینی پژوهشکده آمار از روند افزایش جمعیت ایران؛ ۹۵ تا ۱۱۰ میلیون در ۱۴۳۵

جمعیت ایران در سال ۱۴۳۵ حدودا بین ۹۵ تا ۱۱۰ میلیون نفر خواهد شد. این پیش‌بینی پژوهشکده آمار از روند افزایش جمعیت ایران در سال‌های پیش رو است. در این پژوهش جمعیت ایران در سال ۱۴۳۵ بر اساس سه سناریو تخمین زده شده است. در سناریوی نخست فرض شده که میزان باروری کل تا سطح میانگین ۵/ ۱ فرزند کاهش ‌یابد؛ در این حالت جمعیت ایران در ۳۶ سال آینده به حدود ۹۵ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر خواهد رسید.

در سناریوی دوم فرض شده که میزان باروری در سطح کنونی ۱/ ۲ فرزند باقی بماند، که در این صورت جمعیت در سال ۱۴۳۵ به حدود ۱۰۴ میلیون و ۲۲۱ هزار نفر می‌رسد. در سناریوی سوم نیز که با فرض افزایش میزان باروری تا ۵/ ۲ فرزند محاسبه شده، جمعیت ایران تا ۱۱۰ میلیون و ۱۰۹ هزار نفر افزایش خواهد یافت. همچنین بنا بر نتایج این پژوهش، جمعیت مناطق شهری ایران در سال ۱۴۳۵، برابر با ۷۸ میلیون و ۹۹۲ هزار نفر در سناریوی نخست، ۸۵ میلیون و ۹۸۲ هزار نفر در سناریوی دوم، و ۹۰ میلیون و ۸۴۰ هزار نفر در سناریوی سوم خواهد شد. به این ترتیب تقریبا ۸۲ درصد جمعیت ایران در سال ۱۴۳۵ شهرنشین خواهند بود که در مقایسه با سهم حدودا ۷۴ درصدی شهرنشینان از جمعیت کشور در سال ۹۵، حکایت از ادامه افزایش شهرنشینی در دهه‌های آینده دارد.

روند جمعیت ایران در دهه‌های گذشته

ایران در دهه‌های گذشته شاهد افزایش چشم‌گیر جمعیت و همین‌طور افزایش سهم مناطق شهری از جمعیت کشور بوده است. در طول سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ حدود ۶۱ میلیون نفر به جمعیت کشور افزوده شده است. درواقع جمعیت ایران در این ۶۰ سال به طور متوسط سالی یک میلیون نفر افزایش یافته است. البته این افزایش جمعیت سیر یکنواختی نداشته و با فراز و فرودهایی همراه بوده است.

رشد جمعیت ایران تا پیش از انقلاب اسلامی روند کاهنده و پس از انقلاب روندی فزاینده داشته است. در دهه ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ جمعیت ایران رشدی حدود ۴ درصد داشت که در تاریخ تحولات جمعیتی ایران بی‌سابقه بوده است. البته ورود تعداد قابل توجهی از مهاجران از کشورهای همسایه نیز در این افزایش بی‌سابقه جمعیت دخیل بوده است. پژوهشگران متوسط رشد خالص سالانه جمعیت ایرانیان در این ۱۰ سال را حدود ۲/ ۳ درصد برآورد می‌کنند که خود رقم بسیار بالایی است.

عوامل متعددی در افزایش رشد جمعیت در دهه ۵۵ تا ۶۵ دخیل بوده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تغییرات اعمال شده در سیاست‌های کنترل جمعیت پس از انقلاب اسلامی و اجرای سیاست‌های تشویق موالید اشاره کرد. پس از انتشار نتایج سرشماری سال ۱۳۶۵ و مشاهده رشد بالای جمعیت، دولت به سنگینی بار افزایش جمعیت پی برد و نگرانی تأمین نیازهای مختلف این جمعیت در سال‌های آتی دولت را مجاب به احیای سیاست قدیمی کنترل جمعیت کرد؛ سیاستی که اولین بار در اواسط دهه ۱۳۴۰ اجرایی شده بود. دولت در خرداد ۱۳۶۷ سیاست تحدید موالید را اعلام و برنامه‌های تنظیم خانواده را پس از آن اجرا کرد. با موفقیت این سیاست‌ها، روند باروری در دهه‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ و همچنین ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ نزول چشم‌گیری داشت، به گونه‌ای که رشد جمعیت ایران از ۹/ ۳ درصد در دهه ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، به ۶۱/ ۱ درصد در دهه ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ رسید. این روند کاهشی تا دهه ۹۰ نیز ادامه یافت و رشد جمعیت در دهه ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ به رقم ۲۴/ ۱ درصد رسید.

در تمام سال‌های سرشماری رشد جمعیت شهری کشور به مراتب بالاتر از رشد جمعیت کل کشور بوده است. به گونه‌ای که در فاصله نخستین سرشماری تا آخرین سرشماری، جمعیت شهری کشور حدودا ۱۰ برابر شد، در حالی که جمعیت کل کشور در این مدت بیش از ۴ برابر شد. این ارقام حکایت از رشد شتابان جمعیت شهری ایران در ۶۰ سال اخیر دارد. البته متوسط رشد جمعیت شهری کشور در فواصل سرشماری‌ها یکسان نبوده است. حداکثر میزان رشد سالانه در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ با رشد ۴/ ۵ درصدی و حداقل آن در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ با رشد ۹۷/ ۱ درصدی رخ داد. از جمله عوامل موثر بر این افزایش شدید جمعیت شهری، می‌توان از تمرکز سرمایه در شهرهای بزرگ، عدم ایجاد فرصت‌های شغلی در مناطق روستایی، گسترش فعالیت‌های خدماتی در مناطق شهری، ایجاد برخی از صنایع در حاشیه شهرها، مکانیزه شدن کشاورزی در برخی از نقاط روستایی و در نتیجه مهاجرت به شهرها، همچنین ادغام تعدادی از مناطق روستایی اطراف شهرها و تبدیل برخی از نقاط روستایی به شهر نام برد.

بر اساس مطالعات انجام شده، تعداد شهرهای کشور از ۱۹۹ شهردر سال ۱۳۳۵ به ۱۲۴۲ شهر در سال ۱۳۹۵ رسیده است. در سال ۱۳۹۵ پرجمعیت‌ترین شهرهای کشور به ترتیب تهران ، مشهد، اصفهان ، کرج، شیراز ، تبریز، اهواز و قم بوده‌اند که در مجموع حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت کشور که معادل ۲۴ درصد از کل جمعیت کشور است را در خود جای داده‌اند.

روند آینده جمعیت ایران

پژوهشکده آمار ایران پیش‌بینی روند تغییر جمعیت در دهه‌های آینده را با در نظر گرفتن سه سناریو انجام داده است. تفاوت این سناریوها در فرضی است که برای میزان باروری کل در نظر گرفته شده است. در سناریوی نخست فرض شده که میزان باروری کل تا ۵/ ۱ فرزند کاهش یابد. در سناریوی دوم فرض شده که میزان باروری در سطح فعلی ۱/ ۲ فرزند باقی بماند و در سناریوی سوم نیز فرض شده که میزان باروری تا ۵/ ۲ فرزند افزایش یابد. علاوه بر این فروض، در این پژوهش فرض شده که امید به زندگی در بدو تولد در سال ۱۴۳۵، معادل۴/ ۷۷ سال برای مردان و ۶/ ۸۱ سال برای زنان باشد. امید به زندگی در بدو تولد بر اساس آمار ۱۳۹۵ برای مردان ۷۲ و برای زنان ۷/ ۷۵ سال بوده است. به این ترتیب در این پژوهش فرض شده که امید به زندگی ایرانیان با ادامه بهبود وضع تغذیه و پیشرفت بهداشت و همچنین با توجه به جوان بودن ساختار سنی کشور مانند روند قبلی افزایش یابد.

سناریوی اول (باروری ۵/ ۱ فرزند): بنا بر تخمین پژوهشکده آمار ایران، در صورت تحقق این سناریو جمعیت ایران در سال ۱۴۰۵ بیش از ۸۸ میلیون، در سال ۱۴۲۰ بیش از ۹۵ میلیون و در سال ۱۴۳۵ برابر ۹۵ میلیون و ۷۴۸ هزار نفر خواهد شد. در این سناریو همچنین پیش‌بینی می‌شود که جمعیت شهری کشور در سال ۱۴۳۵ برابر با ۷۸ میلیون و ۹۹۲ هزار نفر باشد. در صورتی که این سناریو به وقوع بپیوندد، شکل هرم سنی ایران استوانه‌ای خواهد شد. یعنی تعداد کودکان و نوجوانان تفاوت چشمگیری با افراد سالخورده نخواهد داشت. این به معنای آن است که رشد جمعیت ایران در این حالت بسیار کند خواهد بود. بنا بر تخمین پژوهشکده آمار، در این سناریو ۲۹/ ۲۵ درصد جمعیت ایران در سال ۱۴۳۵ زیر ۱۴ سال، ۲۸/ ۶۳ درصد جمعیت بین ۱۵ تا ۶۴ سال و ۴۳/ ۲۱ درصد جمعیت بیش از ۶۵ سال سن خواهند داشت.

سناریوی دوم (باروری ۱/ ۲ فرزند): بر اساس تخمین پژوهشکده آمار، با در نظر گرفتن این سناریو جمعیت ایران در سال ۱۴۰۵ به بیش از ۸۸ میلیون نفر، در سال ۱۴۲۰ به بیش از ۹۸ میلیون نفر و در سال ۱۴۳۵ به ۱۰۴ میلیون و ۲۲۱ هزار نفر خواهد رسید. همچنین در این سناریو پیش‌بینی می‌شود که جمعیت شهری کشور در سال ۱۴۳۵ برابر با ۸۵ میلیون و ۹۸۲ هزار نفر شود. در صورت تحقق این سناریو، شکل هرم سنی ایران در سال ۱۴۳۵ نامرتب خواهد بود، یعنی ساختمان سنی جنسی جمعیت در حال گذار از جمعیت جوان به جمعیت سالخورده خواهد بود. این به معنای آن است که رشد جمعیت در این حالت آهسته خواهد بود. بنا بر تخمین پژوهشکده آمار، در این سناریو ۱۶/ ۱۹ درصد جمعیت ایران در سال ۱۴۳۵ زیر ۱۴ سال، ۱۲/ ۶۱ درصد جمعیت بین ۱۵ تا ۶۴ سال، و ۷۲/ ۱۹ درصد جمعیت بالای ۶۵ سال سن خواهند داشت.

سناریوی سوم (باروری ۵/ ۲ فرزند): تخمین پژوهشکده آمار ایران نشان می‌دهد که در صورت تحقق این سناریو جمعیت ایران در سال ۱۴۰۵ به بیش از ۸۹ میلیون نفر، در سال ۱۴۲۰ به بیش از ۱۰۰ میلیون نفر، و در سال ۱۴۳۵ به ۱۱۰ میلیون و ۱۰۹ هزار نفر خواهد رسید. همچنین در این سناریو پیش‌بینی می‌شود که جمعیت شهری کشور در سال ۱۴۳۵ به ۹۰ میلیون و ۸۴۰ هزار نفر برسد. اگر این سناریو محقق شود، شکل هرم سنی ایران مجددا مثلثی خواهد شد. یعنی قاعده هرم سنی وسیع و راس آن جمع می‌شود که به معنای این است که تعداد زیادی از افراد در سنین کودکی و نوجوانی قرار خواهند داشت و در این صورت رشد جمعیت سریع‌تر خواهد بود. بنا بر پیش‌بینی پژوهشکده آمار ایران، در این سناریو ۵۷/ ۲۱ درصد جمعیت ایران در سال ۱۴۳۵ زیر ۱۴ سال، ۷۵/ ۵۹ درصد جمعیت بین ۱۵ تا ۶۴ سال، و ۶۸/ ۱۶ درصد جمعیت بالای ۶۵ سال سن خواهند داشت.

ویژگی‌های جمعیتی ایران در آینده

بنا بر پیش‌بینی پژوهشکده آمار، با اعمال هرگونه تدابیر جمعیتی، جمعیت شهری کشور در آینده افزایش خواهد یافت و تفاوت تنها در شدت این افزایش خواهد بود. رشد جمعیت شهری در قرن اخیر الگوی مشابهی در تمام کشورهای جهان داشته و با تمرکز جمعیت در یک یا دو کلان‌شهر بزرگ همراه بوده است. رشد نامتوازن جمعیت و هجوم بی‌رویه جمعیت از سرتاسر کشور به این کلان‌شهرها علاوه بر مشکلات عدیده زیست‌محیطی از قبیل آلودگی هوا، تخریب منابع زیستی، مشکلات حمل و نقل و ترافیک سرسام‌آور، اغلب با حد بالای جرم و جنایت و بزهکاری نیز رو‌به‌رو هستند. فقر، حاشیه‌نشینی، زاغه‌نشینی و حلبی‌آبادها نیز از مشکلات عمده دیگری هستند که در کلان‌شهرها ایجاد می‌شوند.

با توجه به بررسی صورت گرفته، حتی در سناریوی اول که رشد جمعیت کشور پایین خواهد بود، رشد جمعیت شهری کشور هرگز به صفر نخواهد رسید. از این رو لازم است که سیاست‌گذاران تدابیر ویژه‌ای برای توسعه آمایش سرزمینی در نظر بگیرند و با توزیع منابع اعتباری و سرمایه‌ای مطابق با یک الگوی فراگیر ملی از رشد بی‌رویه کلان‌شهرها جلوگیری کنند. توزیع متناسب ثروت و اشتغال در کشور علاوه‌بر جلوگیری از تشدید معضلات زندگی در کلان‌شهرها، مزایای بسیار دیگری در زمینه توسعه اقتصادی، امنیت ملی، و رفع محرومیت از تمام مناطق کشور نیز دارد.نکته دیگری که در برنامه‌های کلان دولت باید مد نظر قرار بگیرد ویژگی‌های جمعیتی ایران است. در حال حاضر شرایط جمعیتی کشور برای افزایش رشد اقتصادی و گام برداشتن در مسیر توسعه کاملا مهیا است. به عبارتی حدود ۷۰ درصد جمعیت کشور در سنین فعالیت اقتصادی است، موهبتی جمعیتی که از رهگذر کاهش سطح باروری به دست آمده است.

اینکه تا چه اندازه از این فرصت استفاده شده و خواهد شد به برنامه‌ریزی و مدیریت دولت در این زمینه مربوط است. باید دید که آیا ایران می‌تواند از این شرایط ویژه برای شتاب بخشیدن به توسعه اقتصادی کشور بهره ببرد یا خیر.

منبع: دنیای اقتصاد

70