شیوع کرونا چگونه فقیران را فقیرتر خواهد کرد؟

شیوع جهانی ویروس کرونا نه تنها جان میلیون‌ها نفر را گرفته که قاتل نان میلیون‌ها نفر دیگر هم شده است. شیوع این ویروس که ضربه‌های تاریخی به اقتصاد جهانی زده است می‌تواند عامل افزایش بزرگ‌ترین شکاف‌ اجتماعی و نابرابری اقتصادی قرن شود.

همه گیری کووید-۱۹مهم‌ترین بحران اقتصادی بعد از رکود تاریخی بین دو جنگ جهانی را به بار آورده است. صندوق بین‌المللی پول در ابتدای سال جاری میلادی، متوسط رشد اقتصادی جهان را ۳ درصد برآورد کرده بود؛ اما حالا می‌گوید اقتصاد جهان نه تنها رشد نخواهد کرد که کوچک‌تر از قبل هم خواهد شد.

شکاف خطرناک توزیع نابرابر ثروت و واکنش‌ دولت‌ها

بررسی ارقام مربوط به توزیع ثروت، ۵ سال بعد از شیوع بیماری‌های همه‌گیر مانند سارس (۲۰۰۳ میلادی)، آنفولانزای خوکی ( ۲۰۰۹ میلادی)، مرس (۲۰۱۲ میلادی)، ابولا (۲۰۱۴ میلادی) و زیکا (۲۰۱۶ میلادی) نشان می‌دهد که میزان نابرابری درآمدی در این دوران افزایش یافته است. معمولا بعد از این دست اپیدمی‌ها، دولت‌ها تلاش می‌کنند که با سیاست‌هایی مانند افزایش مالیات بر پردرآمدها به بازتوزیع درآمد بپردازند. به بیان دیگر، بخشی از درآمد مردم برخوردارتر را می‌گیرند و آن را بین کم‌درآمدها توزیع کنند.

تحقیقات صندوق بین‌المللی پول در این خصوص نشان می‌دهد که تلاش دولت‌ها برای باز توزیع ثروت هم نتیجه نمی‌دهد. بنابر برآورد این نهاد اقتصادی، ضریب جینی در کشورهایی که دچار بحران همه‌گیری یک بیماری شده‌اند و دولت‌هایشان سیاست‌های بازتوزیع درآمد را پیش گرفته‌اند، یک و نیم درصد طی ۵ سال بالا رفته است.

ضریب جینی عددی است بین صفر و یک که در آن صفر به معنی توزیع کاملا برابر درآمد و یک به معنای نابرابری مطلق در توزیع درآمد است.

البته ضریب جینی را به تنهایی نمی‌توان نشان‌گر شرایط درآمدی و فقر یا رفاه جامعه قرار داد. چون به‌‌عنوان مثال اگر همه فقیر باشند، میزان نابرابری و ضریب جینی به صفر میل می‌کند و به این ترتیب پایین بودن ضریب جینی یا بالا بودن آن الزاما تمام تصویر رفاه مردم را نشان نمی‌دهد.

اقشار کم‌درآمد قربانیان اصلی کرونا

افزایش نابرابری درآمدی در دوران بعد از کرونا برای افراد کم‌درآمد مانند خنجری‌ست که یک‌بار بر پیکر این بخش از جامعه فرود آمده و حالا بار دیگر زخم‌های عمیق‌تری ایجاد می‌کند.

مطالعات در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که شمار افراد کم‌درآمد مبتلا به بیماری کووید-۱۹ در مقایسه با پردرآمدها بیشتر است. پرستاران، رفتگران یا رانندگان اتوبوس در بیش‌تر جوامع، از سطح درآمدی پایین‌تری برخوردار هستند. افراد دارای این مشاغل در دوران همه‌گیری کرونا نمی‌توانند از راه دور کار کنند و در نتیجه بیشترین تماس را با ویروس کرونا دارند. به همین‌دلیل، در بسیاری از مناطق محروم در کشورهای مختلف، شمار مبتلایان به بیماری کووید-۱۹ بیشتر بوده است؛ نمونه آن در بریتانیا بوده است. تحقیقات اداره‌ی آمار ملی بریتانیا نشان می‌دهد که از هر ۱۰۰ هزار نفر در فقیرترین مناطق بریتانیا، ۵۵ نفر به‌خاطر ابتلا به کووید-۱۹ جان باخته‌اند، اما این نسبت در غنی‌ترین منطقه بریتانیا ۲۵ نفر در ۱۰۰ هزار نفر بوده است. البته تحقیقات در این زمینه، هنوز ابتدایی است و برای نتایج علمی‌تر باید منتظر ماند.

نارضایتی اجتماعی و بحران سیاسی بعد کرونا

کوچک شدن اقتصاد، بالا رفتن بیکاری و شکاف درآمدی، تبعات سیاسی و اجتماعی‌ای دارد که دغدغه دولت‌ها جلوگیری از وقوع آن‌هاست. پیش‌بینی می‌شود که خیلی از دولت‌ها مانند دوران بعد از جنگ جهانی به سیاست‌های حمایتگرایانه اقدام کنند تا با پیامدهای بحران ناشی از رکود مقابله کنند سیاست‌هایی که کارایی آن خود محل اختلاف است.

یووال نوح هراری، تاریخ شناس اسرائیلی و نویسنده کتاب "انسان خردمند" پیش‌تر در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفت که به عقیده‌ی او ویروس کرونا بحرانی سیاسی است نه پزشکی و احتمالا زندگی ما را برای سال‌ها تغییر خواهد داد.

آقای هراری می‌گوید کشورها با دو انتخاب بسیار مهم مواجه هستند. نخست آن‌که، آیا باید بدون همکاری‌ بین‌المللی و با ایجاد انزوای ملی‌گرایانه با این بیماری مقابله کرد یا راه همکاری و یکپارچگی بین‌المللی را برگزید. انتخاب دوم هم این است که آیا در هر کشور، باید با توسل به نظارت متمرکز و تمامیت‌خواهانه بر این بیماری غلبه کرد یا با مشارکت بیشتر شهروندان و تمرکززدایی از نهاد قدرت.

بسیاری از نهادهای بین‌المللی مانند صندوق بین‌المللی پول برای کمک به کشورهای آسیب‌پذیر اعلام آمادگی کرده‌اند. اما بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند که اهمیت مشارکت بین‌المللی بعد از عبور از بحران کم‌تر از زمان همه‌گیری کرونا نیست. سالانه میلیون‌ها نفر در اثر فقر و ناآرامی‌های سیاسی در کشورهای مختلف جان خود را از دست می‌دهند.

بیشتر این کشورها در حالت عادی برای گرداندن چرخ اقتصادشان با مشکل مواجه هستند. شیوع ویروس کرونا، اقتصادهای آسیب‌پذیر را بیش از دیگر کشورها تحت فشار گذاشته است. کشورهای فقیر که یک چهارم کشورهای جهان را تشکیل می‌دهند در سال جاری میلادی باید بیش از ۴۰ میلیارد دلار بدهی -به طلبکاران خصوصی و دولتی- پرداخت کنند. دولت‌های کشورهایی مانند لبنان و زیمباوه توان تامین ابتدایی‌ترین خدمات را برای شهروندان خود ندارند.

هرچه مدت توقف فعالیت‌های اقتصادی کوتاه‌تر شود، اقتصاد جهانی با سرعت بیشتری می‌تواند به شرایط پیش از همه‌گیری جهانی کرونا بازگردد. اما اگر موج دومی از بیماری در راه باشد و توقف فعالیت‌های اقتصادی ادامه‌دار شود، کرونا می‌تواند تحولات سیاسی و اجتماعی تاریخ‌سازی در جهان ایجاد کند.