زنان تاریخ‌ساز؛ «زینب پاشا» اسطوره مقاومت زن ایرانی

زن در فرهنگ ملی - اسلامی ایران، مظهر وفا، پاکدامنی، مدیریت، تلاش و از خود گذشتگی است اگرچه در برهه هایی از تاریخ پرفراز و نشیب کشورمان جز گوشه اندرونی مردان، جایی بهتر نداشته است. زن ایرانی از دیرباز در مبارزات ضداستبدادی و ضداستعماری، پا به پای مردان حضوری فعال یافته و در عرصه زندگی، نقش محوری مدیریت را برعهده داشته است، چنانکه این خصیصه هم اکنون نیز در زنان ایلاتی و کرد و لر و آذری و... به یادگار مانده است.

در همین حال گرچه امروزه با پس رفتن اندیشه های متحجرانه، نقش زنان با خودباوری و مبارزات مدنی در عرصه های سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی پررنگتر گشته است اما در روزگارانی که زن به عنوان «ضعیفه» و «ناقص العقل» و بخشی از «اموال شوهر» در چاردیواری خانه ها محبوس می گردید، تاریخ ایران شاهد درخشش شیرزنانی است که برای همیشه نامشان جاودان مانده است.

کارشناسان معتقدند، تاریخ نگاری ایران، اغلب مردان را مورد توجه قرار داده و جایی برای نقش آفرینی «زن ایرانی» وجود نداشته است.

«زینب پاشا» و مبارزه علیه بیداد قاجار

از جمله زنان مبارزی که در تاریخ معاصر ایران تا حدود بسیاری ناشناخته مانده و اطلاعات چندانی از زندگی وی در دست نیست، زنی است تبریزی به نام «زینب پاشا» که به تنهایی نهضتی ماندگار و غرورآفرین بر پا ساخت.

زینب پاشا که در منابع گوناگون با نامها و القابی چون: «بی بی شاه زینب»، «زینب باجی»، «ده باشی زینب» و «ائل قیزی» از او یاد شده است، فرزند «شیخ سلیمان» از مردان تهی دست محله «عموزین الدین» تبریز بود. از تاریخ تولد، دوران کودکی و جوانی وی مطلبی در منابع تاریخی ذکر نشده است اما نام «زینب پاشا» در جریان قرارداد استعماری رژی و آغاز مبارزات ضداستبدادی و ضداستعماری وی برای همیشه در تاریخ ثبت گردید.

واقعه قرارداد استعماری رژی یا همان واگذاری امتیاز تنباکو به دولت انگلستان اتفاقی بود که در دوران قاجار رخ داد. عصری که شاه به عنوان «مالک کشور» بدون هیچ قید و بندی اموال ملی را در اختیار بیگانگان قرار می داد، سال ۱۲۶۳ شمسی زینب و گروه وی مبارزات خود را آغاز کرده و از اواخر دوره ناصری تا زمامداری مظفرالدین شاه در صحنه سیاسی آن دوران به نقش آفرینی پرداخته اند.

«زینب پاشا» و بستن بازار تبریز

پس از انتشار اخبار انعقاد قرارداد واگذاری امتیاز تنباکو به دولت استعماری انگلستان توسط چند روزنامه نگار تبریزی، این شهر نخستین کانون مبارزه و مخالفت با این قرارداد در کشور گردید.

در پی فتوای مجتهد تبریزی بیش از ۲۰ هزار تن از مردم تبریز در اعتراض به قرارداد رژی شورش کرده و با بستن بازار و حمله به چند مرکز دولتی مخالفت خود را با آن اعلام کردند. اما مدتی از این حرکت نگذشته بود که سربازان مسلح ناصرالدین شاه به سرعت در سطح شهر تبریز مستقر شده و ضمن سرکوب و متفرق کردم مردم، بازاریان، شهر را با زور و تهدید اسلحه مجبور به بازکردن مغازه ها می نمایند.

در همین حال زینب پاشا به همراه گروه خود به بازار تبریز ریخته و ضمن درگیری با ماموران، بازاریان را نیز دوباره مجبور به تعطیلی بازار می کنند.

حرکت دیگر زینب پاشا در جنبش مردم علیه گرسنگی و قحطی در سالهای انقلاب مشروطه متبلور می شود. «احتکار» در سالهای انقلاب مشروطیت در تبریز و آذربایجان بلای جان فقیران شده بود و محتکران و گرانفروشان از به ذلت نشاندن مردم، پولهای کلان به جیب می زدند.

در این مقطع نیز قیام زنان تبریز به رهبری زینب پاشا آغاز می شود. زینب و هوادارانش محتکران را شناسایی کرده و به انبار آنان حمله می کردند. آنان آرد و گندم را از انبار بیرون کشیده و بین فقرای شهر و روستاهای اطراف پخش می کردند. برخی منابع تاریخی از فعال بودن ۳هزار زن در کنار زینب پاشا برای مبارزه با محتکران سخن به میان آورده اند.

سخنرانی های آتشین زینب و شخصیت کاریزماتیک وی در فرهنگ و تاریخ آذربایجان به گونه ای تاثیرگذار و ماندگار شده که حتی در مثل ها و اشعار فولکلور مردم این دیار نیز جای گرفته است.... و پایان نامعلوم یک مبارز.

همچنانکه از اوایل زندگی زینب پاشا اطلاعی در دست نیست سرنوشت وی نیز در منابع تاریخی در هاله ای از ابهام قرار گرفته است. نوشته اند که اواخر عمربا معیت همراهان قصد اعتکاف در کربلا می نماید. هنگام عبور از مرز مورد آزار و اذیت سربازان مرزی قرار می گیرند که وی علی رغم سن زیاد به همراه یارانش قرارگاه مرزی را با خاک یکسان می نماید. وی از آنجا به کربلا رفته و از آن تاریخ نشانه ای از وی وجود ندارد...

منابع

- زینب پاشا، پیشتاز بیداری زن در عصر بیدادی قاجار - نوشته دکتر سیروس برادران شکوهی، محقق و استاد سابق گروه تاریخ دانشگاه تبریز

- زینب پاشا، زن اسطوره ای آذربایجان، نوشته علی کریمی

- شیرزنی به نام زینب پاشا، نوشته علیرضا مددیان

24