از رقص های حرام و برهنه عربی تا تعزیه های مذهبی/ به مناسبت روز جهانی تئاتر
روز جهانی تئاتر با هدف اعتلای مبادلات بین المللی دانش و عمل در حیطه هنرهای نمایشی در تقویم میلادی ثبت شد.
برای گرامیداشت هنرها، آیینها و حتی صنعتهای مختلف روزی را بر اساس وقایع یا مناسبتها به آن هنر یا صنعت اختصاص میدهند که در آن روز بیشترین توجه را به آن دارند. حال تاریخ ۸ فروردین هم به روز جهانی تئاتر اختصاص دارد که این روز برای هنرمندان تئاتری روزی خاص است، زیرا میتوانند توجه مدیران را جلب و مطالبههای خود را عملی کنند.
حال روز هشتم فروردین بر چه اساس روز تئاتر نامیده شده است؟
در سال ۱۹۶۲ میلادی برای نخستین بار انیستیتوی جهانی تئاتر (آی تی آی) در هلسینکی فنلاند طرحی را برای بزرگداشت روز جهانی تئاتر ارائه داد. این طرح در نهمین کنگره جهانی (آی تی آی) در شهر وین پایتخت اتریش با پیشنهاد آروی کی وی ما (Arvi Kivimaa) رئیس آن زمان (آی تی آی) به صورت رسمی مورد پذیرش تمامی اعضای این انیستیتوی جهانی قرار گرفت و به عنوان یک طرح سالیانه و جهانی به تصویب رسید.
از آن تاریخ تا به امروز، همه ساله در تاریخ بیست و هفتم مارس میلادی، مراکز ملی انیستیتوی جهانی تئاتر (آی تی آی) که متشکل از بیش از ۱۰۰ عضو هستند با برگزاری مراسم مختلفی، این روز را گرامی میدارند و متناسب با داشتههای آیینی و نمایشی خود جشنهایی را برای معرفی و دعوت مخاطبان به دیدن نمایشهای صحنهای و میدانی برگزار میکنند.
انیستیتو جهانی تئاتر (آی تی آی) برای نخستین بار در سال ۱۹۴۸ از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) و با حضور تنی چند از فعالان، صاحبنظران و کارشناسان هنر نمایش جهان تاسیس شد و به عنوان یک موسسه غیردولتی فعال در زمینه هنرهای نمایشی به صورت مشورتی و انجام فعالیتهای مشترک از طرف سازمانهای مرتبط با یونسکو و با هدف بسط و توسعه تئاتر به عنوان زبانی جهانی برای انتقال مفاهیم مشترک انسانی در جهان فعالیت خود را آغاز کرد.
مهمترین اهداف (آی تی آی) که در حقیقت سنگ بنای شکل گیری این تشکل جهانی بود بر مواردی، چون اعتلای مبادلات بین المللی دانش و عمل در حیطه هنرهای نمایشی، برانگیختن نیروی خلاقیت و همکاری بین دست اندرکاران تئاتر، آگاه سازی افکار عمومی از لزوم به حساب آوردن آفرینندگی هنری در قلمرو توسعه، تعمیق درک مشترک برای تحکیم صلح و دوستی در میان ملت ها و پیوستن به دفاع از اهداف یونسکو به عنوان یک سازمان جهانی استوار بود.
برای تحقق این اهداف کلان و رسیدن جامعه جهانی به این خواستهای انسان دوستانه هر ساله انجمنهای ملی (آی تی آی) در سراسر جهان ضمن اعلام برنامههای خود به (آی تی آی) جهانی، برنامههای خاصی را برای معرفی هنرنمایش به عموم مخاطبان به عنوان حامیان و سرمایههای اصلی تئاتر هر کشور برگزار میکنند.
در همین راستا، هر ساله یکی از شخصیتهای بزرگ هنر تئاتر و یا افرادی که به واسطه نام بزرگشان در تمامی شاخههای فرهنگی و هنری تاثیرگذار هستند، متنی را به عنوان پیام روز جهانی تئاتر بر اساس بزرگداشتها و پنداشتهای هنری و انتظاراتی که آنها از هنر نمایش در سال پیش رو دارند را به رشته تحریر در میآورند و در اختیار (آی تی آی) قرار میدهند.
این مرکز نیز پیام سال تئاتری را به تمام مراکز عضو میفرستد و این پیام پیش از انجام هر برنامهای برای حاضران قرائت میشود و در بیش از یکصد رسانه دیداری، شنیداری و مکتوب بین المللی منتشر میشود تا عموم علاقهمندان و فعالان این هنر، تلاش خود را برای تحقق آن شعار در نمایشهای تولیدی خود به کار برند.
نخستین پیام روز جهانی تئاتر توسط ژان کوکتو (Jaean Cocteau) نمایشنامه نویس و کارگردان شهیر فرانسوی در سال ۱۹۶۲ میلادی ایراد شد. ادوارد آلبی، آگوستو بوال، ژان کوکتو، آرتور میلر، پابلو نرودا و... از جمله افرادی بودند که پیام روز جهانی تئاتر را نوشتهاند. پیام روز جهانی تئاتر در سال ۲۰۱۱ توسط جسیکا کاوا، نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر نوشته شدهاست. شهرت وی در عرصه بینالمللی نه به دلیل داشتن مدرک دکترا در رشته تئاتر و انجام پژوهشهای بسیار در این زمینه، بلکه به دلیل فعالیتهای بشر دوستانه او است.
در سال ۲۰۱۳ این انستیتو با انتشار ویدئویی به زبانهای مختلف این روز را گرامی داشت. پیام سال ۲۰۱۳ توسط داریو فو نوشته شده و توسط بازیگران و کارگردانان و نویسندگان مشهور کشورهای مختلف به زبان محلی شان خوانده شدهاست. طی آن هرساله یکی از شخصیتهای بزرگ هنر نمایش و یا صاحب نامان بین المللی عرصه فرهنگ وهنر پیام روز جهانی را منتشر میکنند.
در ایران همه ساله مراسمی با عنوان هفته بزرگداشت تئاتر از تاریخ ۹ تا ۱۵ اردیبهشت ماه، به عنوان جشن اردیبهشت تئاتر ایران برای بزرگداشت این هنر و هنرمندان آن در سراسر کشور برگزار میشود.
به مناسبت روز ملی هنرهای نمایشی
هنرهای نمایش را میتوان به چندین دسته تقسیم کرد:
تقسیمبندی
هنرهای نمایشی شامل:
انواع رقص، موسیقیِ زنده، اپرا، تئاتر (زنده و عروسکی)، سینما، شعبدهبازی و تردستی، داستانگویی، نمایشهای سیرک (بندبازی، معرکه گیری، کار با حیوانات و نمایشهای پهلوانی) و سایر هنرهای مشابه است.
هنرمندانِ این نمایشها با عنوانهایی چون: هنرپیشه، کمدین، رقصنده، شعبدهبازان، نوازندگان و خوانندگان نام برده میشوند.
رقص
رقص معمولاً به حرکتهای انسان که برای بیان یک حالت انجام میگیرد گفته میشود. رقص میتواند در یک محیط اجرایی، روحانی یا اجتماعی اجرا شود.
به افرادی که به انجام رقص میپردازند رقصنده میگویند و به خودِ کنشِ رقص، رقصیدن یا رقص گفته میشود.
در فرهنگ معاصر ایرانی، رقاص لفظی است با بار منفی که به رقصندگان باشگاههای شبانه ازجمله رقص عریان عربی و رقص برهنهٔ غربی اطلاق میشود. بهکار بردن این لفظ برای کسانی که حرفهٔ آنان نوعی از انواع رقصهای هنری است ناپسند است.
انواع هنر رقص: رقص باله، رقص فولکلر، رقص بالروم، رقص آیینی.
اپرا
اُپرا آمیزهای از موسیقی و تئاتر است تا حقیقت به تصویر کشیده شود. ازاینرو برای خلق آثار اپرایی باید در دو بخش موسیقی و نمایش آگاهی داشت تا بتوان پدیدهای درخور تحسین ایجاد کرد.
اپرا مجموعهای است از هنرهای مختلف:
موسیقی، ادبیات، فن بازیگری، طراحی صحنه، دکور و کارگردانی. اپرا از ارزندهترین پدیدههای جهان موسیقی است. طی چندین قرن، اپرا با تحولات فراوان، همه گونه رویدادها و سبکهای موسیقی را تجربه کرد و به تکامل رسید.
آوازهای اپرا شامل دو قسمت است:
آریا (Aria) که قسمت اصلی اپراست و خواننده در آن با آرایشهای آوازی، قدرت و مهارتش را ابراز میدارد.
گفتآواز (به فرانسوی: Recitatif) که نوعی از فن بیان و مکالمهٔ آوازی است و غالباً پیش از آریا قرار میگیرد. در اپرای ایتالیایی، گفتآواز رابط بین دو آریاست:
الف- گفتآواز خشک Recitatif Secco که آواز بدون ارکستر است و فقط با چند آکورد کوتاه همراهی میشود.
ب- گفتآواز همراهیشونده Recitatif accampagne که خواننده به همراهی ارکستر میخواند و بیشتر در اپراهای فرانسوی معمول است.
تئاتر
اگر عبارت «هرگاه A نقش B را برای C بازی کند یک نمایش شکل گرفتهاست» را برای تعریف نمایش بپذیریم وابستگی غیرقابل انکار هنرهای نمایشی به سه مقوله (بازیگر، نقش و تماشاگر) مشخص میشود. تئاتر در سادهترین تعریف شکلی از نمایش است که علاوه بر این سه عامل وابسته به عوامل دیگری چون «محل نمایش، متن نمایشی، زمان اجرا و فرایند تولید تا ارائه دارد» با این تعریف نمایشهای غیر داستانی در ردیف تئاترها قرار نمیگیرند.
تئاتر از کلمهٔ یونانی «تئاترون» بهمعنی تماشاخانه یا محل تماشا گرفته شدهاست و شامل انواع مختلفی چون نمایش زنده با بازیگر، نمایشهای عروسکی، پانتومیم، تئاتر تلویزیونی، اپرا، باله، نمایشهای موزیکال، نمایش رادیویی، نمایشهای آیینی (به شرط داشتن ساختار روایی) و شکلهای خاصی از نمایشهای سنتی ملل و اقوام (برای نمونه: نقالی، پردهخوانی، نمایشنامهخوانی، تخت حوضی، تعزیه در ایران ) و نمونههای متعدد دیگری است.
تئاتر امروزه ازنظر ساختار و شکل ارائه گستردگی فراوانی یافته و شکلهای گاه بدیعی چون (تئاتر خیابانی، تئاتر محیطی، تئاتر مواجه، تئاتر پوچی و...) که برخی از آنها در شکل اجرا و تعدادی نیز در ساختار نمایشنامه دست به نوآوری زدهاند.
ریچارد فورمن، پیتر بروک، یرژی گروتوفسکی، خوان آکالایتیس، رابرت ویلسون، الیزابت لکامپت، پیتر سلارز، ژوزف اسووبودا، آندره سربن، آرین منوشکین و مارتا کلارک از جمله کارگردانهایی هستند که تئاتر را به گوناگونی شیوهها و سیستمهای ارتباطی آن تجربه کردهاند.[۶]
سیرک
رومیان اولین کسانی بودند که واژهٔ سیرک را بهکار بردند در آن زمان به محوطهٔ وسیعی که محل نمایشهای مهیجی همچون اسب دوانی، آکروبات، مسابقه ارابه رانی و کشتی بود سیرک گفته میشد. نوع جدید سیرک از سالهای ۱۷۰۰ میلادی آغاز به کار کردهاست و در آن از شعبده باز، دلقک، آکروبات باز و همه نوع حیوان رام شده و حتی شیر و خرس هم استفاده میشود.
نمایش در ایران
پس زمینه تئاتر در ایران به دوران باستان (۶۴۱-۱۰۰۰ پیش از میلاد) برمیگردد. شروع اولین تئاتر و پدیدههای بازیگری مردم این سرزمین را میتوان در مراسم و تشریفاتی جستجو کرد که در آنها به ستودن قهرمانهای افسانهای و ملی و تحقیر دشمن میپرداختند؛ که از این دست آثار میشود به سوگ سیاوش و روایات نمایشی از تاریخ، داستانهای اساطیری و عشقی که توسط هرودوت و گزفون گزارش شده اشاره کرد.
تعزیه
تئاترهای اولیه ایرانی پیوند عمیقی با واقعه کربلا و سایر وقایع و زندگی پیامبران دارد که عموماً تعزیه نامیده میشود.
دوران قاجار
گروه تئاتر کریم شیرهای در دوره سلطنت ناصرالدینشاه قاجار.
تئاتر جدید و مدرن اروپایی همچون بسیاری دیگر از مظاهر غربی در زمان ناصرالدین شاه به ایران آمد. حکومتِ زمانخان، نوشته میرزا آقا تبریزی از نخستین نمایشهای مکتوب مربوط به دوره قاجار است.تا قبل از سفرهای سهگانهٔ ناصرالدین شاه به اروپا تئاتر غیرتعزیهای ایران تنها به یک سری نمایشهای سبک کوچه بازاری خلاصه میشد. روحوضی و تقلیدکاری نمونهای از آن بود.
تئاتر معاصر ایران
در سال ۱۳۰۳ شرکت 'کمدى اخوان' به سرپرستى مرحوم محمود ظهیرالدّینی ، از هنرپیشگان معروف کمدى و از اعضاى کمدى ایران، تأسیس شد. در این مؤسسه افرادى مثل ح سن سیاسی، محمود الهی، رفیع حالتی، نعمت نصیری، ابوالقایم لاچینی، احمد منزوى و بانو در لرتا و چند تن دیگر همکارى داشتند. پس از چند سال فعالیت این مؤسسه در شرایط محدود و نامساعد هنرى آن روز، سرانجام با درگذشت ظهیرالدین تعطیل شد. در همین دوران موسیقى و باله براى نخستین ببرا در نمایش ایران راه یافت. از افراد برجسته نمایش در ایران که براى نمایشهاى اُپرا زحمت زیادى کشیدهاند، استاد علینقى وزیرى و اسماعیل مهرتاش هستند.
در سال ۱۳۰۵ آقاى مهرتاش کلوپى بهنام جامعهٔ باربد تأسیس کرد که اعضاى فعالى چون: بانو ملوک ضرابی، بانو آزاد و آقایان على دریابیگی، رفیع حالتی، محسن سهیلی، مهدى مقبل، فضلالله بایگان، نورمحمد میرعمادی، سیفالدین کرمانشاهی، میرحسن شباهنگ، داشت.
این کلوب با نشاندادن اُپراهاى 'لیلى و مجنون' ، 'عدالت' ، 'خیام' ، 'خسروشیرین' ، و نمایش 'اوضاع اداری' به شهرت رسید.
مهرتاش علاوه بر تصنیف اپراهاى متعدد متکبر موسیقى 'نشاط آور' و مصنف 'قطعات فکاهی' در موسیقى ایرانى است.
استاد وزیرى نیز با تأسیس کلوپ موزیکال مدرسهاى که تأسیس نمود، تعدادى از هنرمندان باسابقه را گردهم جمع کرد و به ساختن آهنگ و قطعات نمایشى پرداخت. اما با آتش گرفتن بناى کلوپ این مؤسسه از بین رفت و چیزى جز چند صفحه گرامافون باقى ماند.
در سال ۱۳۰۸، تئاتر و استودیوى سیروس زیر نظر آقاى ارداشس ناظریان تأسیس شد، اما موفقیتى کسب نکرد و نتوانست دوام یابد.
در ۱۳۰۹ تئاتر دایمى نکیسا توسط آقاى ارباب افلاطون شاهرخ فرزند ارباب کیخسرو تأسیس شد و نزدیک به سه سال نمایشهایى برگزار کرد و مؤثر واقع شد. از هنرمندان این مؤسسه مىتوان از آقایان ظهیرالدینى مصیری، معزدیوان فکری، خیرخواه، قدرت منصور، گرمسیری، بهرامی، اسکندرىپور، حبیبالله اتحادیه، رضاقلى ظلّی، نصرتالله محتشم و بانوانى چون: لرتا، ایران دفتری، مریم نوری، ملوک حسنی، نیکتاج صبری، چهرهآزاد و پروین ، نام برد. این نمایشها در سالن زردشتیان، سپه، تماشاخانهٔ تابستانى مرکزى برگزار مىشد.
میرسیفالدین کرمانشاهى استودیویى بهنام 'استودیو درام کرمانشاهی' را تأسیس کرد که تا آن تاریخ از نظر تکنیک صحنهآرایى و دکوراسیون در ایران بىسابقه بود. در این استودیو براى اولین بار کلاس تأثیرى ایجاد شد و تعداد زیادى از هنرپیشگان به آنجا روى آوردند و بعد متأسفانه بدلیل کارشکنىها، وى از کار دست کشید و بعد ناگزیر به خودکشى شد و در سال ۱۳۱۲ جامعهٔ تئاتر ایران از وجود چنین هنرمندى محروم گشت.
پس از آن بهدلیل سانسور شدید شهربانى و نبودن تشویق از طرف اولیاء امور، دستههاى دائمى تئاتر از میان رفت. دوران فترت تئاتر شروع شد. در این ایام چند دسته بطور موقت فعالیت داشتند که مهمترین آنها کانون صنعتى تروپپری، ایران چوان و کلوپ فردوسى است. آخرین دسته هنرى تروپ نوشین است که در اواخر سال ۱۳۱۱ بهوسیلهٔ نوشین و لرتا و محتشم تشکیل شد و این دسته نیز بهدلیل کارشکنى نتوانست به فعالیت خود ادامه دهد، و مانند سایرین منحل گردید.
و بعد تا اوایل ۱۳۱۷ نمایش اجرا نشد و در خلال این مدت تنها دو نمایشنامهٔ مرحوم فروغى بهوسیلهٔ عبدالحسین نوشین در سال سیرک به نمایش درآمد.
در سال ۱۳۱۸، سازمان پرورش افکار تأسیس شد و در آن سازمان دایرهٔ نمایشى به همت سیدعلى نصر تأسیس گردید و بعد مدرسهٔ تئاترى بهنام هنرستان هنرپیشگى تهران به سِمت مهدى نامدار، عنایتالله شیبانی، بهرامی، احمد دهقان، فضلالله بایگان و رفیع حالتى با همکارى عبدالحسین نوشین، على دریابیگى و معزدیوان فکرى گشوده شد. در اولین دوره این هنرستان دوازده بانو و چهل هنرجوى مرد پذیرفته شدند، بسیارى از هنرپیشگان امروز فارغالتحصیل این دانشسراى هنرى مىباشند. در این مکان براى اولین بار در تاریخ تئاتر ایران مدرسهاى رسمى با برنامهٔ صحیح که مواد علمى آن منطبق با پروگرام کنسرواتور پاریس بود، بهوجود آمد.
تئاتر دائمى تهران در سال ۱۳۱۹ به همت سیدعلى نصر و احمد دهقان تأسیس شد.
با شروع جنگى جهانى دوم در عرصهٔ هنر و ادبیات ایران انقلابى روى داد. شور و هیجان نویسندگان دوباره روشنایى گرفت و افکار تازه و نویى که بهوسیلهٔ سخنسرایان و نویسندگان در ادبیات ما راه یافت، ذوق مردم را بهکلى تغییر داد و آنها را با هنر نمایش بیشتر آشنا ساخت و در حقیقت 'تئاتر مدرن' از سال ۱۳۲۰ در ایران پیدا شد.
متأسفانه تئاتر ما بهدنبال سنتهاى نمایشى خود شکل نگرفت و بهکلى از آن جدا شد.
منبع: باشگاه خبرنگاران جوان/ ویکی پدیا/ هنرهای اسلامی
72