دُگمهای ذهنی ظریف در برجام/ کدام «سوگیریهای شناختی» مانع دیدن ضعفهای توافق هستهای میشود؟
منظور از سوگیری شناختی، نوعی خطای نظاممند در دریافت، به یادسپاری، یادداری و پردازش اطلاعات است که تصمیمها، نگرشها و قضاوتهای افراد درباره مسائل مختلف را به یک سو متمرکز کرده و از جهتهای دیگر غافل میکند.
انسان به هنگام قضاوت و تصمیمگیری درباره جهان پیرامون خویش تمایل دارد عینی، منطقی و پردازشگر تمامی اطلاعات موجود در جهان پیرامونش به نظر برسد، اما شواهد گسترده نشان میدهند که این به واقع از حد یک میل فراتر نمیرود، زیرا انسان، چه به سبب محدودیت در ظرفیت پردازش مغز و چه به سبب تأثیر هیجانات و عواطف بر تفکر خودآگاه، همواره با خطاهایی در تمامی مراحل پردازش اطلاعات رو به رو است.
«سوگیریهای شناختی» (Cognitive Bias) که از جمله موضوعات مورد مطالعه در یک علم بینرشتهای به نام «علوم شناختی» است یکی از حوزههایی است که این محدودیت در ذهن بشر را نشان میدهد. منظور از سوگیری شناختی، نوعی خطای نظاممند در دریافت، به یادسپاری، یادداری و پردازش اطلاعات است که تصمیمها، نگرشها و قضاوتهای افراد درباره مسائل مختلف را به یک سو متمرکز کرده و از جهتهای دیگر غافل میکند. سوگیری شناختی، به زبان ساده، خطای انسان است در اندیشیدن همهجانبه به یک پدیده یا موضوع و متمایل شدن اشتباه به یک سو در اثر خطاهای ذهنی.
این سوگیری مختص فرد یا قشر خاصی نیست و هر کسی از جمله تصمیمگیران و تصمیمسازان عرصه سیاست هم ممکن است دچار آن شوند. در عرصه سیاست ایران از جمله حیطههایی که میتوان سوگیریهای شناختی را مشاهده کرد، مسئله برجام است.
اخیراً «محمد جواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران در پاسخ به این سوال که اکنون در سالگرد تصویب برجام قرار داریم و اگر شما به چهار سال قبل برگردید باز هم برجام را امضا میکنید، گفت: «حتماً این کار را میکنم. یکی از اهداف اصلی این توافق بینالمللی، خارج کردن ایران از اجماع امنیتی و طرحی بود که صهیونیستها در این ارتباط علیه ایران ایجاد کرده بودند. این توافقنامه بینالمللی این طرح را شکاند و به همین دلیل صهیونیستها مهمترین مخالفان برجام بوده و هستند و در همین راستا تندروهای آمریکا نیز این سیاست را دنبال میکنند.»
ظریف ادامه داد: «البته عهدشکنیهای آمریکاییها در مورد توافقنامههای بینالمللی منحصر به برجام نیست. آنها تقریباً هر توافق بینالمللیای که وجود داشته حتی آنهایی که به تأیید کنگره رسیده است را زیر پا گذاشتهاند و این که آمریکاییها برجام را نقض کردهاند، نشاندهنده غیر قانونی بودن رژیم آمریکاست نه ناکارآمد بودن برجام.»
در این سخنان آقای ظریف و دیگر حمایتهای مقامهای دولتی از «برجام» با حال و روزی که این توافق این روزها در آن قرار دارد، دستکم چند سوگیری نهفته است که در زیر به آنها پرداختهایم.
سوگیری حمایت از انتخاب (Choice-Supportive Bias)
سوگیری «حمایت از انتخاب» که به آن «عقلانیسازی پس از خرید» هم گفته میشود خطایی ذهنی است که در آن همانطور که از نامش پیدا است، فرد نکات و آثار منفی یک پدیده یا چیزی را به صرف آنکه خودش آن تصمیم را گرفته، نادیده میگیرد. به عبارت دیگر، افراد بعد از آنکه گزینهای را اختیار کردند، تمایل دارند دیدگاههای خودشان را به سمتی همسو با تصمیمی که گرفتهاند سوق دهند.
اینکه «برجام» علاوه بر ناتوانی در برداشتن مشکلات از دوش کشور باری اضافی به گرده ایران تحمیل کرده این روزها مسئلهای آنقدر عیان است که حتی بسیاری از طرفداران توافق هستهای هم به آن گواهی میدهند. توافق هستهای امروز بنا به شواهد عینی در محقق کردن هیچکدام از وعدههایی که بر آنها بنا شده بود موافق عمل نکرده است: نه در اصلیترین هدفش برای لغو همه تحریمها موفق شده، نه توانسته کمکی به «تعامل سازنده با جهان» کند، نه چرخهای اقتصاد را از طریق سرمایهگذاریهای خارجی به حرکت درآورده و نه اتفاقاً آنطور که آقای ظریف ادعا میکند، تغییری در وضعیت تهدیدهای لفظی به جنگ علیه ایران پدید آورده است.
نادیده گرفتن این واقعیتها و اصرار بر مفید و موثر بودن برجام از سوی افرادی که خود در تصمیمگیری برای شکلگیری توافق و منعقد شدن آن نقش داشتهاند میتواند یکی از مصادیق «سوگیری حمایت از انتخاب» باشد.
این سوگیری البته پایهایترین خطای ذهنی در دستگاه باور افرادی است که هنوز میتوانند از برجام حمایت میکنند. «حمایت از انتخاب» درباره پدیدههای مهمی مانند توافق هستهای که در معرض قضاوتها و انتقادهای چندجانبه قرار دارند معمولاً به صورت منفرد عمل نمیکنند بلکه به شکل یک بسته ذهنی و متشکل از سوگیریهای همبود دیگر هستند که محصول عمل آنها در نهایت کمک به ندیدن واقعیتهای منفی درباره یک پدیده و اصرار به حمایت از آن است. سوگیری تأییدی یکی دیگر از خطاهای شناختی در اظهارنظری است که آقای ظریف مطرح کرده است.
سوگیری تأییدگرانه (Confirmation Bias)
سوگیری تأییدگرانه گرایش فرد به جستجو، تفسیر، توجه و یادآوری اطلاعات به گونهای است که مفروضهها و باورهای قبلی فرد را تأیید کنند و بر خلاف آن نباشند. به کلام دیگر، افراد هنگامی که به اطلاعاتی توجه کنند که موید باورهای قبلی پیشین آنها باشد و نیازی به تغییر در باورهای شناختی قبلی را ایجاب نکند، گرفتار این سوگیری شدهاند.
سخنان آقای ظریف مبنی بر اینکه «این که آمریکاییها برجام را نقض کردهاند، نشاندهنده غیر قانونی بودن رژیم آمریکاست نه ناکارآمد بودن برجام» تفسیری کاملاًٌ مغایر با اظهاراتی است که ایشان بیست و سه روز قبل از تصویب برجام در نشست بررسی توافق در شورای راهبردی روابط خارجی گفته بود.
ظریف در آن نشست در پاسخ به سوال دکتر «فواد ایزدی» مبنی بر اینکه آمریکا «نمیتواند» از برجام خارج شود گفت: «به شما اطمینان میدهم نمیتواند چون مبنای مقبولیتی خودش را از دست میدهد.»
یکی از واقعیتهای برجام این است که در زمان مذاکرات، علیرغم نشانههای فراوانی که درباره نقض آن از سوی دولت بعدی آمریکا وجود داشت (از جمله نامه 47 سناتور آمریکایی) چارهای برای آن اندیشیده نشد. اینکه در حال حاضر، خروج آمریکا از برجام به دلایلی غیر از این ضعف نسبت داده شوند بازآرایی اطلاعات برای مصون نگاه داشتن توافق از انتقاد است.
از طرف دیگر، آقای ظریف با نادیده گرفتن وعدههای دولت که هدف برجام را «لغو» همه تحریمهای اقتصادی علیه ایران اعلام کرده بود، اما اکنون که عملاً بحث لغو تحریمها بیمعنا شده و عواید اقتصادی چندانی هم از آن انتظار نیست به کل هدف اقتصادی برای برجام را
وزیر خارجه ایران از طرف دیگر در حالی هدف برجام را آوردن امنیت و دور کردن سایه جنگ از ایران عنوان میکند که ایران اولاً هیچگاه ذیل فصل 7 منشور سازمان ملل که با برجام از آن خارج شده باشد و دوماً در حالی که توافق اسماً پا برجا است، کشور هنوز زیر سایه تهدیدات لفظی امنیتی قرار دارد. همین چند وقت پیش بود که رسانههای آمریکایی از لغو دقیقه نودی حمله احتمالی آمریکا به مواضع ایرانی در پی سرنگونی پهپاد متجاوز آمریکایی در حریم ایران گزارش دادند. اما بهنظر نمیرسد که انصراف از اقدام نظامی علیه ایران بهدلیل رعایت حال توافقی باشد که دولت آمریکا از آن خارج شده است، بلکه دلیل واقعی توانمندی بازدارندگی نظامی ایران است که مقامات آمریکایی را از آغاز جنگی با ایران میترساند.
سوگیری نقطه کور تعصب
این سوگیری به معنی این است که فرد اثر سوگیری یا تعصب را در قضاوتهای دیگران میبیند، در حالی که به اثر تعصب در قضاوتها و نگرشهای خودش آگاه نیست. نام این سوگیری از «نقطه کور» در بینایی گرفته شده.
تحقیقات نشان میدهند که درصد زیادی از مردم خودشان را نسبت به دیگران کمتر متعصب میپندارند، در حالی که خودشان به همان اندازه در برابر چنین پدیدهای آسیبپذیر نیستند.
تیم مذاکرهکننده هستهای ایران، از جمله ظریف معمولاً هر نوع انتقاد به مسائل فنی برجام را ناشی از غرضورزی یا تعصبات جناحی قلمداد میکنند، در حالی که به تعصبات خود درباره این توافق هستهای آگاه نیستند و خود را از آن عاری میبینند.
15
درود بر ظريف كاش نام اين به اصطلاح روانشناس غير متعصب رو هم مى نوشتيد. و كاش عدالت اقتضاء ميكرد بقيه ى مسئولين رو هم به صورت روانشناختى دگم های اونها رو بررسى كنيد. و اگر انقدر برجام بده چرا يك سال شوراى امنيت ملي براى اين كاغذ پاره صبر كرده و حالا ۴/۵ درصد غنی سازی رو شروع کرده فراموش كرديم كه روسيه هم سامانه اس ۳۰۰ نمی داد و چین و روسیه هم اون همه قطع نامه جلوی چشمشون تصویب میشد و وتو نمی کردند و حالا هم اروپا و هم چین و روسیه با توجه به اینکه از نظر قانونی تحریم های امریکا رو قبول ندارند و کمک میکنند دور بزنیم با نبود برجام اینکار رو می کردند؟ با نبود برجام ودلارهای برجامی وضعیت سوریه و شد شعبی و حوثی ها و حتی ترکیب مجلس عراق متفاوت نبود؟ و فراموش نکردیم مذاکرات که شروع شد جوک های قیمت ها و اصحاب کهف هم تموم شد، یادمون رفته؟؟؟ و وقتی امریکا یکی از ۶ عضو مذاکره زد زیر تحریم ها دلار شروع شد به بالا رفتن ... بله اگر برجام نبود الان مخالف ما فقط ترامپی نبود که آنرمالترین رهبر جهانه و مخالف بین المللی ؛ روسیه هم بعد از زدن پهباد نه تنها پیشنهاد اس ۴۰۰ نمی داد بلکه اسم اس ۳۰۰ رو هم نمی آورد. راستی اگر برجام هنر دیپلماسی فرزندان انقلاب و سربازان دیپلماسی و قهرمانانِ نرمش قهرمانانه نبود و خیلی برای آمریکا خوب بود، چرا زدن زیرش؟ و چرا این کاغذ پاره (به قول رئیس جمهوری که اون همه تحریم سازمان ملل رو کاغذ پاره می دونست) رو شورای امنیت ملی که حصر رو ادامه میده بعد از یک سال هنوز هم داره این برجام رو ادامه میده؟ شاید به این دلیل که بزرگان مخالف حصر و بزرگان مخالف برجام رو یعنی اصلاح طلبان دو آتیشه و اصول گرایان دو آتیشه رو از نظر امنیتی یه جور میبینه؟ نه؟ بهر حال امثال بنده سعی میکنم به این آیه قرآن عمل کنم “ لئن شکرتم لأزیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید” که شکر نعمت نعمتت افزون کند، کفر نعمت از کفت بیرون کند؛ باز هم متشكرم از ظريف به دليل مذاكرات ٥٩٨ و مذاكرات برجام؛ سايرين هم از سربازان مملكت كه در برابر ٦ قدرت جهان قهرمانانه مذاكره كردند سپاسگزار باشند تا بقيه ي فوايد اين جهاد تاريخي فرزندان انقلاب رو ببينيم. البته نقد سربازان انقلاب مانند ظریف هیچ اشکالی ندارد ولی عدالتی که رهبر معظم انقلاب بدان اشاره کردند و تأسف خوردند از نرسیدن به نقطه مطلوب زمانی فراهم میشه که سایر سربازان و قهرمانان انقلاب هم مانند تیم مذاکرات هسته ای نقد شوند تیمی که از مجلس اصول گرا و شورای نگهبان بارها سرفراز بیرون آمد. التماس دعای عدالت و انصاف و شکرگزاری یا علی