گشت و گذاری کوتاه گِرد امامزاده یحیی در محله تاریخی عودلاجان تهران

اگر روزی گذرتان به کوچه پس کوچه‌های تهران افتاد، آنجا که هنوز شاید بتوان ردپایی از عطر سبزه‌های روییده از میان کاهگل‌ها و نفس اقاقیا و نسترن‌ها یافت یا دلتان گرفته بود و یک گوشه دنج و مصفا می‌خواست یا حتی اگر خواستی دمی در حال وهوای طهران نفس بکشید؛ در میان محله‌ای چند صد ساله به نام عودلاجان، جایی هست در همین شهر شلوغ و سرد و سنگی و پرهیاهو، که همه آن حس‌های خوب را می‌توانید در آن یکجا بیابید؛ بقعه امامزاده یحیی در محله قدیم تهران، که اگرچه مدتی است ظاهرش نو و مدرن شده، اما هنوز پر است از عطر اقاقیا و صفا و صمیمیت محله‌های کوچک و قدیمی و پر از خلوت حضور. امروز برای گشت و گذار در یک محله تاریخی و تماشای یک اثر و بنای مذهبی بهتر دیدیم سری به حرم کوچک و باصفای امامزاده یحیی در پایتخت بزنیم؛ حرمی در یک محله قدیمی با کوچه‌پس کوچه‌های آشتی‌کنان و خانه‌های زیبای تاریخی در اطرافش که حالا بخشی از آن‌ها تبدیل به موزه شده است.

اگر به هر دلیل پای دلتان به سمت امامزاده یحیی کج شد و زائر امامزاده شدید، یادتان باشد که این بقعه کوچک، دیدنی‌ها و داستان‌های بسیار دارد. به عنوان نمونه در این آرامگاه کتیبه‌ای است که می‌گویند از جمله قدیمی‌ترین خط نوشته در تهران است. این کتیبه که سندی برای قدمت آرامگاه هم هست در زمان ملک شاه غازی و در ۸۹۵ قمری نوشته شده است. خود بقعه به حدود ۸۰۰ سال قبل و زمان خوارزمشاهیان بازمی گردد.

بقعه امامزاده حدود ۸۰۰ متر مربع مساحت دارد. بنای اصلی آن متشکل از برج خشتی مغولی هشت ضلعی و یک گنبد هرمی‌شکل با ۱۲ ضلع متعلق به قرن هفتم هجری است. در دوره قاجاریه اطراف برج خشتی با کاشی‌های هفت رنگ مزین شد. اما گنبد به همراه صحن اصلی امامزاده در سال ۱۳۱۸ ویران و به جای آن یک اداره دولتی ساخته شد. از آنجا که مقبره در سردابی در عمق چهار متری زمین قرار داشت، در نتیجه از صدمه و آسیب جان سالم به در برد و بنای امامزاده در سال ۱۳۲۰ تجدید بنا شد. در این سال بنایی به همان سبک بنای قدیمی ساخته و در طول سال‌ها تزئینات بسیار به آن اضافه شد.

یک صندوق چوبی عتیقه

از قدیمی‌ترین آثار باقیمانده در آستان امامزاده، صندوق چوبی روی مرقد است که روی آن تاریخ ۸۹۵ هجری قمری ثبت شده. در کتیبه‌ای که پیش از این ذکر آن رفت، نوشته شده که این صندوق توسط دو برادر به نام‌های استاد حسین و استادمحمد لواسانی ساخته شده است. روی درِ قدیمی بقعه نیز در دو کتیبه کوچک به خط ثلث نوشته شده که بانی بقعه خشتی قدیم شخصی به نام «قرابشاره» و معمار آن «دیوحسن» است. در صحن امامزاده علاوه بر بقعه امامزاده یحیی و محمد (ع)، مقبره مرحوم بهاء الملک همدانی نیز وجود دارد.

امامزاده یحیی کیست؟
امامزاده یحیی گرچه به این نام معروف است، اما این مکان در واقع آرامگاه دو نفر است. ابوالقاسم عزالدین یحیی (ع) و امامزاده محمد (ع) که به قولی با ۱۵ واسطه به امام چهارم، امام سجاد (ع) می‌رسند. البته درباره نسب ابوالقاسم عزالدین یحیی اختلاف نظری وجود دارد. در کتاب شریف رضی، ایشان از فرزندان امام سجاد هستند، ولی روی صندوق بقعه نوشته شده ایشان یحیی بن زید و فرزند امام حسن مجتبی (ع) هستند. ابوالقاسم عزالدین یحیی همچنین از بزرگان و مشاهیر عصر سلجوقی و بزرگ و سرور علویان ری، قم و آمل بوده است. ایشان بسیار مورد احترام و تکریم طغرل بیک سلجوقی بوده و دخترعمه سلطان سنجر بن ملک‌شاه، پادشاه سلجوقی را به همسری داشته. وی در جنگی میان طغرل سلجوقی و سلطان محمد خوارزمشاه، پس از کشته شدن طغرل بیک به شهادت می‌رسد. وی پس از شهادت توسط مردم در همین مکان به خاک سپرده می‌شود. مکانی که بعد‌ها به زیارتگاه مهمی در تهران تبدیل می‌شود. مقبره دیگری که در محوطه امامزاده یحیی قرار دارد، متعلق به امامزاده محمد است که بنا به گفته شریف رازی، برادر امامزاده یحیی است که او نیز سال ۵۹۲ ه. ق به دست علاءالدین تکش خوارزمشاه به شهادت می‌رسد.

امامزاده و اقمار زیبای تاریخی‌اش

زیارت امامزاده یحیی (ع) هم فال است هم‌تماشا، چرا که مجموعه‌ای از خانه‌ها و اماکن تاریخی و دیدنی در نزدیکی آن وجود دارد که می‌تواند یک روز خاطره انگیز و یک گشت به یادماندنی را در بافت قدیمی تهران رقم بزند.

سرای کاظمی کمی آن طرف‌تر از امامزاده قرار دارد و امروز به یکی از زیباترین موزه‌های تهران تبدیل شده است. خانه مهرانگیز کامبیز که به خانه وثوق‌الدوله معروف است و به یکی از نوادگان شاهان قاجار تعلق دارد و امروز خانه فرهنگی محله امامزاده یحیی است، در سوی دیگر قرار دارد. حمام نواب که صحنه‌هایی از فیلم‌های خاطره‌انگیز تاریخ سینما مانند قیصر و گوزن‌ها و ضیافت در آن فیلمبرداری و امروز تبدیل به موزه شده نیز در همان نزدیکی جای دارد. مدرسه معمارباشی و خانه مدرس از دیگر مکان‌های دیدنی در اطراف امامزاده یحیی است.

این شاهد زنده را دریابید

فکر می‌کنید از زمان شکل‌گیری تهران چندسال می‌گذرد؟ صد، سیصد، هزار سال یا بیشتر؟ امروز براساس یافته‌های باستان‌شناسی و کشفیات انجام شده در بافت قدیمی تهران، مشخص شده می‌توان تاریخ موجودیت یافتن تهران را به ۵۰۰۰ سال قبل ربط داد. مورخان نیز براساس آنچه در کتب تاریخی باقی مانده، تایید می‌کنند تهران از سده‌های بسیار دور محل اسکان مردمان و آمد و رفت کاروان‌ها بوده است. آنچه آن‌ها از تهران توصیف می‌کنند بسیار با آنچه ما امروز شاهد آن هستیم متفاوت است. شهری با قنوات بسیار، درختان چنار کهنسال و مزارع پونه و ریحان. امروز تنها منبع و ماخذ ما درباره آنچه بر تهران گذشته، تنها همان مدارک و کتاب‌ها هستند، اما در میان این همه مدارک کاغذی، یک شاهد زنده ۹۰۰ ساله وجود دارد که شاید روزی بتوان همانند داستان یک فیلم علمی - تخیلی خاطراتش را ثبت و ضبط کرد. این شاهد سبز، یکی از دیدنی‌های کنار امامزاده و کهن‌ترین درخت چنار تهران و سومین چنار بزرگ تهران است.

درخت کهنسال امامزاده پیر است و شکننده، پس برای ماندنش، قسمت‌هایی از درخت را با زنجیر بسته‌اند تا بیشتر از این در هم نشکند.

قدمت این درخت آن اندازه زیاد است که دیگر شباهت چندانی به چنار ندارد، فرورفتگی زیبایی در داخل درخت وجود دارد که آن را از دیگر چنار‌ها متمایز می‌کند. از آنجا که همیشه پیران، مراد و راهنما هستند و امیدی است به دستگیری‌شان، پس آثاری از دخیل و قفل‌های بسیار روی شاخه‌های نیمه خشکیده چنار تاریخی دیده می‌شود.

باقیمانده از یک خانواده چناری

چنار کهنسال تهران هفت متر قطر دارد و ظاهرا خواهرانی هم داشته. آن‌ها سه درخت بودند که یکی خشک شده و دیگری مورد بی‌لطفی شهرداری قرار گرفته و به بهانه ایجاد مزاحمت در خیابان بریده شده. درخت باقی‌مانده که در کنار صحن زنانه قرار دارد با شماره یک، در سال ۱۳۳۰ در فهرست وزارت فرهنگ و اداره باستان شناسی به ثبت رسیده است.

درباره حفره و فرورفتگی چنار داستان جالبی هم وجود دارد. بنا به گفته اهالی محل امامزاده، در سال‌های گذشته کفاشی داخل این درخت را سوراخ کرده و آنجا مشغول کفاشی و زندگی بوده و حتی شب‌ها در همان درخت می‌خوابیده است. در حدود ۳۰ سال قبل کفاش ناگهان این محل را ترک کرده و دیگر کسی از او خبر ندارد. برخی نیز بر این باورند حفره بزرگ و سیاه درخت، به‌دلیل دود شمع و چراغ‌های نذری است.

درخت پیر تهران که شاهد زنده سرگذشت شهر ماست و دلش صندوقچه اسرار این شهر، امروز بسیار به مراقبت و توجه نیاز دارد.

منبع: باشگاه خبرنگاران

1980