قدیمی‌ترین گورستان‌های تهران / از گمشده ای در میدان حسن آباد تا محل دفن کشته‎شدگان جنگ جهانی دوم و قبرستان مخوف مسگرآباد

به گزارش خبر فوری ، معمولا افراد گمان دارند که تنها گورستان تهران بهشت زهرا است که وسعت عجیبی هم دارد. اما این اشتباه است. بهشت زهرا از اواخر دهه 40 احداث شد و پیش از آن مردم از قبرستانهای دیگری برای دفن اموات خود استفاده می‌کردند. در این گزارش به برخی از مهم ترین این قبرستانها که بسیاری اکنون در بافت شهری قرار دارند اشاره می‌کنیم.

گورستان حسن آباد؛ قبرستانی که اکنون احتمالا آتش نشان ی شده است

تا پیش از ناصرالدین شاه، گورستان تهران در میدان حسن‌آباد فعلی در منطقه‌ 12 و بیرون شهر بود و به جای ایستگاه آتش‌نشانی کنونی، نخستین گورستان تهران جا خوش کرده بود. معروف‌ترین چهره عهد قاجار که در این گورستان به خاک سپرده شد، پهلوان اکبر خراسانی بود که در سال‌1348 که خیابان را تعریض کردند، سنگ قبرش هویدا شد. آن زمان بنا بود در محل قبر به یاد پهلوان اثر نمادینی از کشتی پهلوانی و ورزش باستانی قرار دهند که این طرح عملی نشد و به دست فراموشی سپرده شد.

گورستان‌های مسگر آباد و گلچین؛ زیر فرهنگسرای خاوران

محله مسگر آباد از سه طرف توسط کوه محصور شده و تنها از سمت غرب راه ارتباطی دارد و از طریق بزرگراه امام رضا و بزرگراه افسریه به مناطق دیگر قابل دسترسی است. با حدود ۳۵-۴۰هکتار مساحت، منطقه‌ای دارای فراز و نشیب فراوان است. آب و هوا در این منطقه تابع شرایط جوی کوهپایه‌ای نواحی خشک و گرم است و به دلیل دور بودن از مرکزشهر، ازنظر پاکیزگی هوا در رتبه‌ای بهتر ازتهران قرار دارد.

در این منطقه دو گورستان وجود دارد. گورستان قدیمی مسگرآباد در محدوده فرهنگسرای خاوران فعلی قرار دارد. این گورستان با گورستان مستقر در محله مسگرآباد تفاوت دارد. اگرچه ملکیت آن از اراضی مسگرآباد بوده‌است، ولی اغلب این دو را با هم اشتباه می‌گیرند. در دوران پهلوی اول در سال۱۳۰۴، شهرداری تهران گورستانی در شرق آماده کرد که به گورستان مسگرآباد معروف شد و برای نخستین بار اداره متوفیات، مجهز به آمبولانس شروع به کار کرد و مسئله مرگ و گور تهرانی شکل امروزی به‌خود گرفت. شهرداری نام این گورستان را «گلچین» نامید. این گورستان نیز تا پایان دهه۴۰ اشباع شد.

ابن بابویه؛ محل دفن مشاهیر

اِبنِ بابویه نخستین گورستان شهرری و دومین گورستان تهران است که بسیاری از مشاهیر ایران در آن دفن هستند. نام این گورستان برگرفته از نام محمد بن بابُویه معروف به شیخ صدوق یکی از فقها و دانشمندان شیعه است که آرامگاه او در آن جا واقع شده‌ است.

بر اساس گزارش‌ها و مستندات تاریخی، پیش از زمان ناصرالدین شاه، گورستان ابن‌بابویه کشتزار و باغ بسیار وسیعی بوده‌است، اما در پی کشف جسد سالم فردی در سردابی زیر آن باغ و بدست آمدن سنگی درون سرداب که آشکارا نشان می‌داد پیکر ازآن شیخ صدوق است که بیش از ۸۰۰ سال پیش درگذشته‌است، بی‌درنگ بقعه شیخ صدوق بر آن مزار احداث می‌کنند. به اعتقاد برخی کارشناسان بنای نخستین گورستان ابن‌بابویه، به دوران سامانی برمی‌گردد و بعدها در اثر سیل تخریب شده‌است.

پس از برپایی بقعه شیخ صدوق، افراد زیادی در اطراف آن به خاک سپرده شدند و مقبره‌های بزرگ و باشکوهی هم اطراف آن احداث شد. برخی معتقدند هم محمدرضا شاه پهلوی و هم محمد مصدق وصیت کرده بودند در ابن‌بابویه دفن شوند.

افراد مشهور بسیاری در ابن بابویه دفن شده اند که برخی از آنها بدین قرارند:

حسین فاطمی، غلامرضا تختی، رحیم مؤذن زاده اردبیلی، علی‌اکبر دهخدا، ابوالقاسم فلسفی، محمدعلی فروغی، رکن‌الدین مختاری، رجبعلی خیاط، حسین بهزاد و همسرش، میرزاده عشقی، هادی اسلامی و...

امامزاده عبدالله؛ گورستانی از دوره صفویه

امامزاده عبدالله از گورستان‌های معروف تهران است که تعداد زیادی از مشاهیر علمی، ادبی و سیاسی در آنجا مدفون هستند. گمان می‌رود بقعه داخلی آن مربوط به دوره صفوی باشد. این گورستان در شهرری واقع است.

مجموعه گورستان امامزاده عبدالله در چهارده اردیبهشت ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.

ظهیر الدوله؛ گورستانی در تجریش که آرامگاه شاعران مشهور شد

گورستان ظهیرالدوله گورستان کوچکی است بین امامزاده قاسم و تجریش در شمال تهران که علاوه بر علی‌خان ظهیرالدوله، تعداد زیادی از هنرمندان، شاعران و چهره‌های سرشناس ایران از جمله فروغ فرخزاد در آن مدفونند.

وقتی که علی خان ظهیرالدوله در روز سه شنبه بیست و چهارم ذیقعده سال ۱۳۰۳ خورشیدی در اثر سکته قلبی در باغ خود در جعفرآباد شمیران در گذشت، در جوار باغ خود در قبرستان عمومی که بین تجریش و امام زاده قاسم واقع بود، دفن گردید. سابقاً در این محل گورستان کهنه‌ای قرار داشت و بعدها خانقاه ظهیرالدوله نیز به همین محل منتقل شده بود. اما پس از دفن ظهیرالدوله، مریدانش، این گورستان قدیمی و خانقاه را «آرامگاه ظهیرالدوله» خواندند.

از آن جا که ظهیرالدوله مورد قبول اکثر طبقات اجتماعی بود، بسیاری از هنرمندان، سیاست‌مداران و دانشمندان وصیت کردند که در این آرامگاه دفن شوند.

گورستان خاوران؛ قبرستان اقلیت‌های دینی

گورستان خاوران، نام گورستانی برهوت در جنوب‌شرق تهران و در حاشیه جاده خاوران است. این گورستان در کنار چند گورستان مربوط به اقلیت‌های دینی قرار دارد.

گورستان خاوران، پس از سه‌راه افسریه در جنوب‌شرق تهران، کیلومتر ۱۵ بلوار امام رضا که در واقع سرآغاز جاده تهران-مشهد است، قرار دارد.

این گورستان از چند بخش که متعلق به اقلیت‌های مذهبی است تشکیل شده‌است. به ترتیب از شرق ابتدا گورستان هندوها و بعد گورستان مسیحیان واقع است و سپس گورستان بهاییان و در کنار آن محل دفن زندانیان سیاسی قرار دارد.

گورستان متفقین؛ یادگاری از جنگ جهانی دوم

گورستان متفقین در تهران، گورستان جنگی تهران یا گورستان دولت گورستانی است که آرامگاه تعداد زیادی از نیروهای متفقین، به ویژه سربازان لهستانی، بریتانیایی و آمریکایی که بین سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ در جنگ جهانی اول، و بین سال‌های ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۳ در طول جنگ جهانی دوم کشته شده‌اند، در آن قرار دارد.

این گورستان در ضلع جنوبی باغ سفارت بریتانیا در محله قلهک در منطقه ۳ شهرداری تهران قرار دارد، و دارای دری در خیابان دولت است. این گورستان دارای دیوارهای آجری ساده است و بنای یادبودی کوچک گنبدی‌شکل و به رنگ فیروزه‌ای با ویژگی‌های معماری ایرانی در پایین آن ساخته شده است.

هر سال در روز ۶ ژوئن مراسم یادبودی با حضور سفرای کشورهای مربوط در این گورستان برگزار می‌شود.

گورستان لهستانی‌ها در محله دروازه دولاب

گورستان کاتولیک لهستانی‌های تهران گورستانی در محله دروازه دولاب در جنوب شهر تهران است که آرامگاه ۱۸۹۲ شهروند لهستانی در آن قرار دارد که همگی در سال ۱۹۴۲ میلادی درگذشته‌اند. از این تعداد، ۴۰۸ قبر متعلق به نظامیان لهستانی در جنگ جهانی دوم است.

تاریخچه گورستان از این حکایت دارد که اولین تجمع ارامنه تهران در حاشیه حصار جنوبی شهر آن زمان یعنی جنوب بازار تهران بوده که قدیمی‌ترین کلیسای شهر تهران نیز به نام کلیسای سورپ گورک در بازارچه قوام الدوله که در اواخر قاجار بنا شده و هنوز پابرجاست نشان اجتماع ارامنه وقت بود و اولین گورستان آرامستان ارامنه نیز در همان محدوده بنا شده بود که بعدها تخریب و جزء بافت مسکونی شهر تهران شد، بعد از آن دو گورستان یکی در ونک که محل تجمع جدید ارامنه بود و دیگری در شرق تهران در سال ۱۳۱۵ شمسی ساخته شد.

بیشتر شهروندان لهستانی که در این گورستان دفن شده‌اند، کسانی بودند که پس از آزادی از اردوگاه‌های کار اجباری استالین در سیبری و قزاقستان، از راه ایران به اروپا باز می‌گشتند. هیچ یک از نظامیان مدفون در این گورستان در عملیات نظامی کشته نشده‌اند.

38