وقتی صنعت سینما به منابع تاریخی پشت پا می‌زند
افسانه‌های هالیوودی از «سینوهه» تا «بن هور»
بعضی دروغ‌ها، آن‌قدر تکرار می‌شوند که واقعی به نظر می‌رسند! سینوهه، پزشک مخصوص فرعون، یکی از همین دروغ‌هاست.
هنر هفتم، همه را سر جایشان میخکوب می‌کند؛ لذت تماشای فیلم، چه در سینما و چه در منزل، باعث می‌شود که برای بسیاری از ما، این موضوع به یک سرگرمی مهم و اصلی تبدیل شود. شاید به همین دلیل است که برخی افراد فراری از کتاب که متأسفانه این روزها در جامعه ما کم نیستند، فیلم‌های سینمایی را به عنوان منبع تاریخی خودشان انتخاب می‌کنند و گاه، درباره وقایع گذشتگان، از روی آن‌چه دیده‌اند، به تفصیل سخن می‌گویند و خود را مورخی درجه یک می‌پندارند و هر نوع مخالفتی را، مصداق نادانی و جهل به حقایق تاریخی می‌پندارند! غافل از این‌که اولاً، در تاریخ ما با حقایق روبه‌رو نیستیم، بلکه این شواهد هستند که به مورخ، برای کشف یک واقعه، آن هم از زوایای محدود و البته در دسترس، کمک می‌کنند. ثانیاً، فیلم، به عنوان یک اثر هنری، بیش از آن‌که تابع روایت تاریخی باشد، مقهور قوه تخیل و نیز، اهداف نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده است.
البته طی بیش از یک قرنی که از تولد سینما می‌گذرد، فیلم‌هایی ساخته شده‌است که به لحاظ توجه به منابع تاریخی، دلگرم کننده است، اما آن‌چه در سینمای امروز و به ویژه در مؤسسات بزرگ فیلم سازی مانند هالیوود جریان دارد، بیشتر پشت پا زدن به منابع تاریخی و آمیختن آن ها با توهماتی است که سازندگان فیلم، برای فروش بیشتر یا اهداف فرهنگی و سیاسی خاص، به خورد مخاطبانشان می‌دهند. در ادامه به بررسی دو نمونه مشهور در این زمینه می‌پردازیم؛ «سینوهه» و «بن‌هور».
سینوهه؛ توهمی از عصر فراعنه!
بعضی دروغ‌ها، آن‌قدر تکرار می‌شوند که واقعی به نظر می‌رسند! سینوهه، پزشک مخصوص فرعون، یکی از همین دروغ‌هاست. البته در این‌که در عصر فراعنه مصر، پزشکان حاذقی در این خطه زندگی می‌کردند و دانش و توانایی آن ها، زبانزد جهان آن روزگار بود، تردیدی نیست؛ اما سینوهه را برای اولین بار، یک نویسنده خوش ذوق فنلاندی به نام «میکا والتاری»، در سال 1945(1324 هـ.ش) و در سال پایانی جنگ جهانی دوم، خلق کرد. والتاری علاقه زیادی به مصر باستان داشت و الحق، محتوای کتاب او نشان می‌دهد که تسلط خوبی هم در این زمینه داشته است. نسخه اولیه کتاب به زبان فنلاندی منتشر شد. داستان مربوط به دوران یکی از فراعنه به نام «آخناتون» است که به یکتاپرستی اعتقاد دارد و می‌خواهد با تعدد خدایان در مصر، مقابله کند. همزمان، ارتش بزرگی از هیتی‌ها که شام را به تصرف خود درآورده‌است، مصر را تهدید می‌کند و در همین زمان است که سینوهه، پزشکی توانمند و البته داخل در جریان‌های سیاسی، وارد معرکه می‌شود و افزون بر طبابت، نقش سیاستمدار، دیپلمات و جاسوس را هم برای مصری‌ها بازی می‌کند. والتاری، در رمان خود، توهم و تاریخ را درآمیخته است؛ کودکیِ سینوهه بسیار شبیه حضرت موسی(ع) است. با این حال، او از شواهد متعدد تاریخی هم برای ارزشمندتر کردن کارش، استفاده کرده و داستان را به نحو مطلوبی برای مخاطبانش آراسته است. کتاب «سینوهه» پس از انتشار و بعد، ترجمه شدن به زبان انگلیسی، به سرعت مورد توجه جهانیان قرار گرفت و اقبال عمومی به آن، «مایکل کورتیز»، کارگردان مجارستانی‌الاصل آمریکایی را به فکر انداخت که بر اساس آن، فیلمی خوش رنگ و لعاب بسازد و گیشه‌ها را تسخیر کند. این فیلم در سال 1954(1333 هـ.ش)، یعنی 9 سال پس از خلق اثر، با هنرمندی بازیگرانی مانند ادموند پاردوم، ویکتور ماتیور و جین سیمونز ساخته شد و کارگردان، نام «The Egyptian»(مصری) را به فیلم داد؛ هر چند که در ایران، آن را با نام «سینوهه» دوبله کردند. اما مسئله این‌جا بود که «کورتیز»، اثر والتاری را نسخ و بلکه مسخ کرد! جریان فیلم، در بسیاری از زمینه‌ها، شباهت چندانی با روایت داستان نداشت. فیلمی که مردم به عنوان تاریخ مصر باستان مشاهده می‌کردند، در واقع ترکیبی از توهمات والتاری و کورتیز بود که به آن لعابی از روابط عاشقانه و تکنیک‌های جذب مشتری را افزوده بودند. اما سینوهه، خیلی زود توانست به تابلویی از تمدن مصر باستان تبدیل شود؛ تابلویی که البته با چهره واقعی تاریخی این سرزمین، تفاوت‌های انکارناپذیری دارد.
بن‌هور؛ خیالی که رنگ واقعیت گرفت
وقتی در یکی از روزهای تابستان سال 1880، «لو والاس»، افسر سابق ارتش آمریکا در جنگ‌های انفصال و فرماندار وقت ایالت نیومکزیکو، بر اساس عِرق مذهبی‌اش، تصمیم گرفت رمانی خیالی درباره دوران زندگی مسیح در فلسطین بنویسد، اصلا انتظار نداشت که 79 سال بعد، فیلمی بر اساس رمان او، با نام اصلی «Ben-Hur: A Tale of the Christ»، توسط «ویلیام وایلر» ساخته و نامزد 12 جایزه اسکار شود و 11 جایزه را هم نصیب خود کند. فیلم بن‌هور در سال 1959(1338 هـ.ش)، با هنرمندی تأثیرگذار «چارلتون هستون»، چنان روی مخاطبانش تأثیرگذاشت که بسیاری از بینندگان، آن را به مثابه یک واقعه تاریخی انکارناپذیر پذیرفتند؛ در حالی که آن‌چه در برابر دیدگان آن ها قرار داشت، مجموعه‌ای از شواهد قابل انکار و تردیدپذیر روایت زندگی حضرت مسیح(ع) محسوب می‌شد که والاس، آن ها را با احساسات شبه اوانجلیستی خود درآمیخته بود. داستان بن‌هور، درباره فردی متمول و یهودی است که به جرم قتل فرماندار رومی فلسطین، به کِشتی‌های جنگی رومیان منتقل می شود و پس از طی سختی‌های فراوان، دوباره به زادگاهش بازمی‌گردد و انتقام خود را از «مسالا»، فردی که مسبب گرفتاری بن‌هور و خانواده‌اش شده است، می‌گیرد. بن‌هور که مادر و خواهرش در زندان رومی‌ها به جذام مبتلا شده بودند، آن ها را نزد عیسی(ع) برد و توانست در آخرین دقایق عمر او، شفای خواهر و مادرش را بگیرد. داستان والاس، نه تنها منطبق با شواهد تاریخی مسیحیت نیست، بلکه تصویری که او در کتابش، از فلسطین آن روزگار و حضور شاهزادگان یهودی نقل می‌کند، تطبیقی با منابع تاریخ ندارد. دورانی که مسیح(ع) در فلسطین ظهور کرد، عصری پرتشویش برای این سرزمین بود. در واقع فلسطین، در آن زمان، مانند امروز، محل زندگی اقوام مختلف با ریشه‌های متفاوت نژادی محسوب می‌شد و یهودیان، جامعه بزرگ و یکپارچه‌ای نداشتند. می‌دانیم که به فاصله حدود یک دهه بعد از عروج عیسی(ع)، حدود سال 70 میلادی، در عصر تیتوس، امپراتور روم، ارتش این کشور برای تثبیت قدرت خود به فلسطین تاخت و به عمر همان اقلیت یهودی هم در این سرزمین پایان داد. با این حال، تصویری که فیلم سینمایی بن‌هور ارائه می‌کند و اطلاعاتی که عوامل این فیلم به خورد مخاطبانشان می‌دهند، اصولاً کمترین پیوستگی را با شواهد تاریخی موجود دارد و به نظر می‌رسد که شخصیت خیالی بن‌هور، تنها برای تقویت جریان وابسته به صهیونیست‌ها و البته، تسخیر گیشه با داستانی قوی و تأثیرگذار، بر صفحه نقره‌ای سینما نقش بست. به غیر از اثر وایلر، سه فیلم دیگر نیز با اقتباس از این داستان به ظاهر تاریخی، در سال‌های 1907، 1925 و 2016 ساخته شده است که هیچ کدام موفقیت فیلم وایلر را نداشتند.
منبع: خراسان
24
